Pieter Geenen

filmproject Nagorno-Karabach

Voor een nieuw filmproject rond de relatie tussen begrippen als 'nationale identiteit', 'ethniciteit', 'afkomst', '(vader)land' en 'landschap' reisde ik in de lente en late zomer 2012 naar de Armeense enclave Nagorno-Karabach. Hoewel dit gebied zichzelf onafhankelijk verklaard heeft, wordt het niet erkend door de internationale gemeenschap. Daarin schuilt voor mij een interessante metafoor voor een bepaalde identiteitsloosheid. Men kan stellen dat deze plek in zijn huidige hoedanigheid niet bestaat.

Na het uiteenvallen van de Sovjetunie werd dit gebied voorwerp van een conflict tussen Armenië en Azerbeidzjan. Sinds 1994, na de beruchte Karabach oorlog, heerst er echter een staakt-het-vuren dat tot op vandaag geen oplossing kent. Dit haast vergeten en bloedige conflict betekende de totale isolatie van Karabach, dat nog steeds enkel bereikbaar is via een route doorheen het hooggebergte van zuidelijk Armenië.

In dit project gaat mijn interesse uit naar hoe de inwoners van Karabach omgaan met deze vorm van 'natieloosheid', of het ontkennen van hun nationaliteit door de internationale gemeenschap? Bestaat er zoiets als geen nationale identiteit hebben? En welke verbanden kan ik leggen met de huidige ontwikkelingen rond de Vlaamse en Belgische identiteit, of de crisis van beide identiteiten?

Om antwoorden te vinden op deze vragen trad ik in nauw contact met de plaatselijke bevolking van Karabach en nam een reeks interviews af van een gevarieerde selectie mensen. Anderzijds doorkruiste ik het gebied op zoek naar geschikte locaties voor video- en geluidsopnames van het typische bergachtige landschap. Voor de praktische en logistieke ondersteuning werkte ik samen met de mensen van het ACOSS Artist in Residence Program in Yerevan, de hoofdstad van Armenië. Ik verbleef reeds bij hen voor een eerder project dat ik in 2010 realiseerde in Armenië.

Mijn eerste reis was vooral gericht op het zoveel mogelijk opnemen van beeld- en geluidsmateriaal. Eerst enkele dagen in Yerevan spenderen om visa te regelen, vertalers te vinden en contacten in Karabach aan te spreken. Mijn dag van aankomst in Yerevan viel samen met de herdenking van de Armeense genocide van 1915. Elk jaar op 24 april brengt dit honderdduizenden Armenen op de been die naar het herdenkingsmonument in Yerevan trekken. De hele dag lang wordt deze mensenstroom live uitgezonden op de nationale televisie. Ook ik mengde mij in dit imposant gebeuren.

Eens aangekomen in Karabach werd het dagelijkse ritme gedicteerd door het daglicht. Van zonsopgang tot zonsondergang doorkruiste ik Karabach op zoek naar geschikte locaties voor opnames. Het moment van de dag bepaalt namelijk sterk de sfeer van beeld en geluid. De landschappen zijn onderhevig aan het steeds veranderende (voorjaars)licht. De lente was dan ook het uitgelezen moment om het groene landschap in al zijn facetten te registreren.

Als uitvalsbasis verbleef ik in de historische hoofdstad Sushi. Door zijn strategische ligging had dit stadje zwaar te lijden tijdens de oorlog, waarvan de littekens nu nog steeds zichtbaar zijn. Van hieruit bracht mijn 'location hunting' door het glooiende en bergachtige landschap me bij verschillende vroegmiddeleeuwse kloosters diep verscholen in de bergen, langs de oostelijke frontlinie met onmetelijke vergezichten over de Azerbeidzjaanse steppevlakte, de kompleet verwoeste en verlaten stad Agdam, en het zuidelijke deel van Karabach met uitzicht over de wijde Arasvallei waarachter Iran zich uitstrekt. Onderweg was er regelmatig tijd voor een praatje met enkele plaatselijke bewoners, wat soms interessante inzichten opleverde voor mijn project.

Tijdens mijn tweede reis lag de focus meer op inhoudelijke interviews met inwoners van Karabach over het opzet van het project. Ik kon een tiental personen interviewen met een verschillende achtergrond: dirigent, kunstenaar, studente, psychologe, lerares, huisvrouw,... Ook toevallige ontmoetingen vormden een verrijking voor mijn onderzoek.

Verder waren er bijzonder nuttige contacten met de mensen van Radio Free Europe/Radio Liberty. Dit radio- en communicatiestation is eind jaren '40, begin jaren '50' van de twintigste eeuw ontstaan in Oost-Europa in de strijd tegen het communisme. Vandaag is het verspreid over Europa en het Midden-Oosten, met Praag als hoofdkwartier.

In Sushi bracht ik ook een bezoek aan het Naregatsi Art Institute, dat zich bezighoudt met de promotie en preservatie van het Armeense culturele erfgoed. In Karabach richten zij zich in het bijzonder op het stimuleren van de artistieke ontwikkeling van kinderen, en wordt artistieke expressie gebruikt als therapie bij de verwerking van trauma's, vaak verbonden aan de oorlog.

Tot slot maakte ik nog enkele beeld- en geluidsopnames van locaties die mij de vorige keer al waren opgevallen, maar waartoe ik de kans nog niet had om ze te registreren. Het weer was deze keer ook totaal anders, wat een interessante aanvulling bood op het materiaal dat ik reeds had.

Een volgende stap in het creatieproces is het ontwikkelen van een zelfgeschreven tekst op basis van de interviews en het researchmateriaal dat ik verzamelde hier en in Karabach en Armenië. Deze (engelstalige) tekst moet ingesproken worden in een geluidsstudio en zal als voice over dienen bij de film. Liefst zou ik dit in Armenië of Karabach doen met iemand lokaal. Ik heb mezelf voorop gesteld om hiervoor een laatste keer terug te reizen later dit jaar, en dan ook de laatste, gerichte filmopnames te maken. Opnames van plekken en situaties die nog op mijn netvlies gebrand zitten van de vorige keer, maar die me toen helaas ontglipten om diverse redenen.

Eens dit achter de rug is rest mij nog de montage van beeld en geluid. Ik hoop tegen eind 2013, begin 2014 de film volledig klaar te hebben.